'Een hartverscheurend boek', vindt Anton de Goede het nog steeds. 'Met zijn bloed geschreven. En het gaat óók over de oorlog die net voorbij was.' Aan het woord is de VPRO programmamaker tijdens een 'literaire talkshow' op zaterdag 16 december in de voormalige bioscoop Cinetol waar nu een bibliotheek is gevestigd. Het monumentale gebouw uit 1929 is gelegen in de wijk waar Gerard Reve in 1946 thuis bij zijn ouders op zijn eigen kamertje werkte aan De Avonden. Vorige maand was het 70 jaar geleden dat de eerste druk verscheen. Inmiddels bracht De Bezige Bij een 64e editie uit en is de recente Engelse vertaling in Amerika twintigduizend keer verkocht.

Veel, zo niet alles, is al over Reves debuut gezegd. Of toch niet? Aan tafel bij De Goede zaten de regisseurs Rudolf van den Berg en Leon van der Sanden, en tekenaar Dick Matena. De laatste bewerkte De Avonden tot stripverhaal. Hij herinnert zich: 'Als veertienjarige kwam ik er niet doorheen. Later ben ik het steeds opnieuw gaan lezen rond de kerst. De integrale tekst vormde voor mij het vertrekpunt voor het tekenen van het verhaal in 2000. Een enorme klus. Toen het af was heb ik het boek nooit meer ingekeken. Ik ben er klaar mee. Maar het is en blijft een topwerk. Totaal niet saai of vervelend, zoals sommigen zeggen. Reve worstelt met zijn leven, maar niet met de saaiheid van zijn leven. Je moet door die verstikking heen kijken.'

Van den Berg bracht in 1989 een film uit van het boek: 'Vanmiddag heb ik 'm voor het eerst na ruim 25 jaar weer gezien. Ik werd vooral geraakt door de verstandhouding met die ouders. Het gaat over liefde waar hij als 23-jarige geen kant mee uit kon. Die strijd met dat milieu en om z'n fantasie waar te kunnen maken. Wie ben ik, hoe ver durf ik te gaan? De hang naar vervulling druipt er vanaf. Maar hij weet zich geen raad. Vandaar ook die agressieve fantasieën. Reve zelf heeft de film indertijd gezien en was er positief over. Het klopt precies zei hij met tranen in de ogen.'

Van der Sanden bewerkte De Avonden tweemaal voor toneel, in 1996 en in 2010. De eerste keer moesten de rechten geregeld. Enigszins nerveus belde hij de auteur zelf op. Maar Joop kwam aan de telefoon en zei: Meneer Reve denk dat u dat niet ken betalen. Enfin, het is toch gelukt en Reve is vier keer komen kijken. Joop maar een keer. Het was een uitdaging om na de eerdere verfilming een scenario voor toneel te maken. De verstikkende omgeving thuis is het uitgangspunt geworden. Je kijkt in het hoofd van Frits, hoe die dit ervaart.

Het viel me op dat Reve na afloop in de kleedkamer de actrice die zijn moeder speelde omhelsde. Maar hij bleef op grote afstand van de acteur die de vaderrol had. De slotpassage ('Het is gezien, mompelde hij, het is niet onopgemerkt gebleven') vond hij overigens te sentimenteel. Had eigenlijk niet gespeeld mogen worden. In de tweede bewerking voor toneel heb ik twee acteurs naakt met elkaar laten dansen, als in een droom van hem. Daarmee wilde ik de latente homoseksualiteit die in het boek zit tot uitdrukking brengen.'

In de verfilming liet Van den Berg destijds niet Reve zelf, maar zijn ouders zeggen: 'Het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven'. De regisseur nu: 'Dat is ook, denk ik, wat hij het liefste gewild had. Het ontroerde hem toen zeer. En hij voegde er aan toe: Je zal toch maar zo'n jongen in huis hebben.'

Hoe komt het boek over bij jongeren van nu? Die vraag vormde het uitgangspunt voor een project van de kunstvakschool IVKO, gevestigd in de nabijgelegen Rustenburgerstraat. In de nu niet meer bestaande kapel van die straat liet Reve zich in 1966 tot rooms-katholiek lidmaat dopen. Tien jaar later werd het IVKO gesticht, een school waar de leerlingen volgens directeur Kim Wannet zichzelf kunnen zijn, en dus ook openlijk homoseksueel.

De 16- en 17-jarige leerlingen van de vijfde klas HAVO hebben zich verdiept in het boek: de schrijver, de thema's en tijdsgeest van de naoorlogse jaren. 'Ze vonden het niet leuk', aldus Wannet. 'Want het boek gaat over verveling. Eindeloze verveling die ze in zekere zin wel herkenden in het hedendaagse gevoel niet te kunnen stoppen met appen. Maar de kloof met de ouders zoals die in De Avonden naar voren komt, dat herkennen ze niet. In die zin is er echt veel veranderd in zeventig jaar.' De leerlingen maakten een kleine tentoonstelling die te zien is de bibliotheek van Cinetol. En een eigentijds portret van de schrijver.

Zie ook een verslag in Het Parool van deze middag.